Veertig jaar na de eerste gevallen kan hiv op middellange termijn worden uitgeroeid, dankzij een combinatie van preventiebeleid en wetenschappelijke vooruitgang. De zoektocht naar een geneesmiddel vordert met rasse schreden, maar een universeel vaccin is nog niet voor morgen. Zoals zo vaak het geval is, zullen investeringen de verandering in gang zetten.
Op 5 juni 1981 werd de alarmklok geluid. Een zeldzame vorm van longontsteking in een wijk in San Francisco waar veel homoseksuelen woonden, was het onderwerp van een officiële mededeling van de Centers for Disease Control and Prevention (CDC). Het menselijke immunodeficiëntievirus werd uiteindelijk twee jaar later geïsoleerd door twee Franse onderzoekers van het Institut Pasteur: Luc Montagnier en Françoise Barré-Sinoussi. De ziekte wordt overgedragen via seksueel contact, via het bloed of van moeder op kind en veroorzaakt een ernstige virale infectie die het immuunsysteem van de drager geleidelijk vernietigt. Het acquired immunodeficiency syndrome of aids is de eindfase van de ziekte. In die fase duiken talrijke dodelijke opportunistische ziekten op, zoals candidiasis, tuberculose, cerebrale toxoplasmose of Kaposi's sarcoom.
Volgens UNAIDS zullen er in 2020 37,7 miljoen mensen met hiv zijn. Twee derde daarvan wonen in sub-Sahara Afrika, waar logischerwijs de meeste van de 680.000 sterfgevallen van vorig jaar voorkwamen. Het aantal overlijdens is weliswaar aanzienlijk, maar is de afgelopen tien jaar gehalveerd. Sinds de uitbraak van de epidemie zijn 36,3 miljoen mensen gestorven aan aids-gerelateerde aandoeningen.
Een prioritair investeringsdomein
De VN-organisatie heeft een ambitieus doel gesteld: hiv uitroeien tegen 2030. Het actieplan omvat een aanzienlijke verbetering van het testen en de toegang tot behandelingen, dus ook in westerse landen waar de meeste nieuwe infecties plaatsvinden.
Zoals vaak het geval is, zullen vooral investeringen de verandering in gang zetten. Uit statistische modellen blijkt dat er tegen 2025 jaarlijks 29 miljard dollar zal moeten worden geïnvesteerd in lage- en middeninkomenslanden. Al dat geld moet ervoor zorgen dat het aantal overlijdens en nieuwe besmettingen 'drastisch afneemt'.
Maar UNAIDS loopt ook achter op de doelstellingen van zijn eigen programma en kampt met de Covid-19 pandemie. De lockdowns en gezondheidsbeperkingen hebben geleid tot aanzienlijke vertragingen bij de diagnoses en zorg. Hiv-positieve mensen zijn meer blootgesteld aan ernstige vormen van het virus en hebben ook twee keer zoveel kans om te overlijden als de brede bevolking. In veel landen hebben zij geen toegang tot vaccins, vooral in Afrika.
Een divers therapeutisch arsenaal
Hiv werd lang beschouwd als een dodelijke infectie, maar is uiteindelijk een chronische ziekte geworden. Er bestaan nu verschillende behandelingen om de verspreiding ervan te vertragen en om te vermijden dat de ziekte de kop opsteekt. Dat is een heuse revolutie.
Drievoudige therapie is de referentiebehandeling voor hiv-positieve mensen. Deze combinatie van drie antiretrovirale moleculen vermijdt dat het virus zich gaat vermenigvuldigen en houdt de virale lading van patiënten binnen de perken, waardoor ze minder besmettelijk worden. Behandelingen worden steeds doeltreffender en hebben minder bijwerkingen. Volgens UNAIDS hadden vorig jaar 27,5 miljoen mensen toegang tot deze behandelingen, bijna driekwart van het doelpubliek.
Als er een risico van overdracht bestaat, kan een behandeling na de blootstelling de besmetting ook tenietdoen, op voorwaarde dat de behandeling binnen de 48 uur wordt opgestart en dat de behandeling gedurende 28 dagen zorgvuldig wordt gevolgd. Omgekeerd voorkomt profylactische behandeling vóór blootstelling elke besmetting. Die behandeling bestaat uit twee antiretrovirale middelen en is bedoeld voor hiv-negatieve hoogrisicogroepen, zoals intraveneuze drugsgebruikers en leden van de LGBT-gemeenschap. Wanneer ze voor en na een eventueel contact wordt ingenomen, bedraagt de klinische doeltreffendheid zowat 99%.
Productief farmaceutisch onderzoek
Een radicale verandering in de samenstelling van geneesmiddelen zou binnenkort een belangrijke hinderpaal kunnen wegnemen: het regelmatig gebruik van geneesmiddelen. Een langwerkende injecteerbare tweevoudige behandeling, die onlangs werd goedgekeurd in de Verenigde Staten en Europa, kan voortaan worden voorgeschreven aan patiënten die gestabiliseerd werden met een dagelijkse orale behandeling. Dit moet tweemaandelijks gebeuren en zou de levenskwaliteit van de patiënten aanzienlijk verbeteren. Een andere injecteerbare formulering, die momenteel door het EMA wordt onderzocht, kan binnenkort worden toegelaten voor gebruik bij patiënten met multiresistente vormen van de aandoening waartegen geen behandeling werkte. Die zou halfjaarlijks worden toegediend samen met één of meerdere antiretrovirale middelen. Farmaceutisch onderzoek evolueert in snel tempo en blijft niet beperkt tot deze twee therapeutische innovaties. Pillen met verlengde afgifte, auto-injectoren, onderhuidse implantaten... Er worden momenteel verschillende concrete oplossingen ontwikkeld.
Het ultieme geneesmiddel voor hiv, de zoektocht naar een universeel vaccin, zou in de komende jaren concreter kunnen worden, gedeeltelijk dankzij de messenger-RNA-technologie. Onlangs is een langverwachte klinische test opgestart. Fase I zal naar schatting twee jaar duren, tot april 20231.
Veelbelovende pistes
Scripps Research en hetInternational AIDS Vaccine Initiative hebben een zekere voorsprong opgebouwd. Aan het eind van de eerste klinische fase had hun kandidaat-vaccin een werkzaamheidsgraad van 97%. Door specifieke immuuncellen te stimuleren, zou de techniek zelfs tegen andere virussen kunnen worden gebruikt. Er zijn nog talrijke andere projecten die lopen, die weliswaar minder ver gevorderd zijn maar niet minder veelbelovend zijn.
Momenteel wordt onder meer een vaccin onderzocht dat bestaat uit antilichamen die genetisch gemodificeerd zijn met een moleculaire schaar2. Het wordt getest op muizen en zou alle hiv-besmettingen kunnen tegenhouden. Ook het geneesmiddelenonderzoek maakt grote vorderingen. Onderzoekers van de Universiteit van Utah hebben naar verluidt een injecteerbaar geneesmiddel ontwikkeld dat hiv kan voorkomen en mensen die eraan lijden kan genezen3. Het werd met succes getest op primaten en zal binnenkort op mensen worden getest.
Hiv/aids: kerncijfers
- 37,7 miljoen mensen leven met hiv
- Er werden 1,5 miljoen nieuwe besmettingen opgetekend
- 680.000 mensen zijn overleden aan aids-gerelateerde ziekten
- 27,5 miljoen mensen hebben toegang tot antiretrovirale therapie
- 16% van de seropositieven kent zijn hiv-status niet
- 66% van de mensen met hiv heeft een niet-detecteerbare virale lading
Bron: UNAIDS – Cijfers per 31 december 2020
Een tweede genezing werd bevestigd
Het nieuws veroorzaakte heel wat deining in de internationale wetenschappelijke gemeenschap. Een Britse patiënt wordt nu beschouwd als het tweede geval van functionele remissie van hiv-infectie. Sinds hij eind 2017 een stamceltransplantatie kreeg, heeft Adam Castillejo zijn antiretrovirale behandelingen kunnen stopzetten... zonder te hervallen. Deze grote overwinning op de ziekte, die dertig maanden later in The Lancet* werd bevestigd, werd niettemin overschaduwd door het overlijden van de beroemde 'Berlijnse patiënt'. De Amerikaan Timothy Ray Brown, die tien jaar geleden door zijn artsen genezen werd verklaard na een dubbele beenmergtransplantatie waardoor hij seronegatief werd, werd uiteindelijk het slachtoffer van kanker, die volledig los stond van zijn eerdere hiv-infectie. Hij overleed op 30 september 2020 op de leeftijd van 54 jaar.
*"Evidence for HIV-1 cure after CCR5Δ32/Δ32 allogeneic haemopoietic stem-cell transplantation 30 months post analytical treatment interruption : a case report", The Lancet HIV (Maart 2020).
1 « A Phase 1 Study to Evaluate the Safety and Immunogenicity of eOD-GT8 60mer mRNA Vaccine (mRNA-1644) and Core-g28v2 60mer mRNA Vaccine (mRNA-1644v2-Core) », ClinicalTrials.gov (Augustus 2021).
2 « Vaccine elicitation of HIV broadly neutralizing antibodies from engineered B cells », Nature Communications (November 2020).
3 « Dual CD4-based CAR T cells with distinct costimulatory domains mitigate HIV pathogenesis in vivo », Nature Medicine (Augustus 2020).